عوامل موفقیت در تحصیل! بخش اول

موفقیت در تحصیل راز و رمزهایی دارد و عوامل متعددی است که می تواند به آن کمک کند. از جمله عواملی که به موفقیت در تحصیل کمک می کند تعیین هدف، برنامه ریزی و… است.

هر انسان خردمندي به دنبال موفقيت و بالندگي است. اما چه بسا با اصول و روش هاي موفقيت آشنا نباشد. در اين نوشتار سعي خواهيم كرد دانشجويان و دانش آموزان گرامي را با عوامل موفقيت در تحصيل آشنا مي كنيم.

تعيين هدف و موفقیت در تحصیل

خردمندان جهان و صاحبان عقل و انديشه، در هر كاري هدفي را تعقيب مي كنند. تحصيل و مطالعه، و موفقیت در تحصیل نيز همانند هر فعاليت ديگري بايد از هدفمندي برخوردار باشد. هر فردي ابتدا بايد به اين سؤالات پاسخ دهد: چرا به تحصيل ادامه مي دهد؟ چرا مطالعه مي كند؟ چرا به دنبال تحصيلات عالي است؟ به كجا مي خواهد برسد؟

برخورداري از هدف، باعث تحرّك و انگيزه بيشتر در افراد مي شود و آنان را در پيمودن مسيرهاي دشوار ياري مي كند؛ اعتماد به نفس آنان را بالا برده، انرژي رواني آنان را افزايش مي دهد. به ويژه اگر هدفي مقدس و الهي داشته باشند، مي توانند با ياري جستن از قدرت الهي و با تلاش و كوشش خستگي ناپذير به راه خود ادامه دهند و شهد شيرين پيروزي را براي خود و خانواده به ارمغان بياورند.

هر هدف ارزشمند و مهم، بايد داراي سه جزء اصلي «مالكيت»، «واقع بيني» و «انعطاف پذيري» باشد كه در ادامه آنها را از نظر مي گذرانيم:

الف) مالكيت: نخستين مشخصه هر هدف مهم، اين است كه از صميم قلب بخواهيد و تمايل داشته باشيد به آن برسيد. اگر دوستي به شما بگويد: «اين كاري است كه فكر مي كنم اگر انجامش بدهي مفيد و ثمربخش خواهد بود»، نمي توان آن را هدف شخصي در نظر گرفت، بلكه اين كار براي خشنود كردن ديگري است! اما اگر خودتان از دل و جان بخواهيد كاري را انجام دهيد، آن وقت مي توان آن را هدف فردي و شخصي تلقي كرد و مطمئناً به آن هدف خواهيد رسيد. [۱] به عبارت ديگر بايد مالك هدف خودتان باشيد و شخصاً آن را برگزيده باشيد و براي آن ارزش قايل شويد.

ب) واقع بيني: وقتي هدفي را براي خود تعيين مي كنيد، نه تنها آنچه را مي خواهيد، بلكه آنچه را واقعاً مي توانيد بدان نايل شويد، در نظر بگيريد. بايد توجه كنيد هدف نهايي تا چه حدّ دست يافتني و تحقق پذير است؛ يعني بهتر است از خود بپرسيد: «آيا توانايي ذهني و جسمي و نيز استعداد كافي براي دستيابي به هدف خود را دارم؟ آيا منابع كافي، مانند زمان و ساير امكانات را در اختيار خواهم داشت؟ آيا عوامل ديگري هم هستند كه مانع رسيدن من به هدف مورد نظرم بشوند؟ اگر اين گونه است، براي غلبه بر اين موانع چه كاري مي توانم انجام دهم؟»[۲] البته بايد توجه داشته باشيد واقع بيني به اين معنا نيست كه در مقابل مشكلات خود، تسليم شويد و هدف نهايي را رها كنيد.

ج) انعطاف پذيري: سومين موردي كه براي تعيين يك هدف اهميت دارد، اين است كه انعطاف پذير باشيد؛ يعني بايد بخواهيد و بتوانيد هدف مورد نظر را دائماً ارزيابي، اصلاح يا تعديل كنيد. از آنجا كه اوضاع و شرايط مرتب در حال تغيير است و موانع پيش بيني نشده اي بر سر راه ظاهر مي شوند، براي نيل به هدف بايد به طور واقع گرايانه، آمادگي مواجهه با تغييرات و موانع را داشته باشيد و هر گونه تغييري را كه در راه رسيدن به هدف، ضروري مي بينيد، بپذيريد. [۳] مثلاً اگر هدف شما شركت در رشته رياضي و فيزيك و تحصيل در يكي از رشته هاي مربوط به آن بود و بر اثر موانع پيش بيني نشده اي از شركت در اين رشته محروم شديد، نبايد كاملاً از تحصيل منصرف شويد، بلكه به دنبال هدفي كه از اولويت دوم برخوردار بوده، برويد.

برنامه ريزي و موفقیت در تحصیل

دومين عامل براي موفقيت در تحصیل، برنامه ريزي است كه قصد داريم مفصل تر به آن بپردازيم؛ زيرا نقش آن در موفقيت بيشتر از عوامل ديگر است.

هر يك از ما در طول شبانه روز، فرصت ها و لحظاتي داريم كه گاه بي ثمر و بي بهره مي ماند. هر فرد ممكن است ساعاتي را براي كار و مطالعه و ساعاتي را براي خواب و ساعاتي را براي خريد منزل، ميهماني، ورزش، صحبت هاي دوستانه، عبادت و… بگذارد، اما در ميان اين برنامه ها، لحظات و دقايقي وجود دارد كه بيهوده تلف مي شود؛ با جمع اين دقيقه ها و ضرب آنها در ايام هفته يا سال، به ارقام قابل ملاحظه اي دست مي يابيم. براي مثال چيده شدن سفره و آماده شدن ناهار و شام، پنج تا ده دقيقه طول مي كشد. همچنين دقايقي كه در مسير خانه تا مدرسه، دانشگاه يا محل كار صرف مي شود، همه اين لحظه ها قابل استفاده است. بعضي مواقع اتلاف وقت فراتر رفته، گاه به ساعت ها مي رسد. براي مثال استاد يك درس، به موقع در كلاس حاضر نمي شود و يا اصلاً نمي آيد و كلاس به تعطيلي مي كشد و حتي گاهي طول مسير منزل تا دانشگاه يا مدرسه يا محل كار به اندازه اي طولاني است كه ساعات زيادي را به خود اختصاص مي دهد. همه اين فرصت ها قابل استفاده است و شايد شنيده باشيد كه مرحوم آيت اللّه گلپايگاني در دقايقي كه استاد با تأخير به كلاس مي آمد، نصف قرآن را حفظ كرد و شايد اين را هم شنيده ايد كه بزرگي در ترافيك و پشت چراغ قرمزهاي شهرشان، قسمتي از نهج البلاغه را حفظ كرد و يا شخص ديگري در اين فرصت ها، مقدار زيادي از زبان عربي يا فرانسه را آموخت.

اين داستان نيز شنيدني است:

دانشمندي فكر كرد هر وقت پسرش او را براي شام يا ناهار فرا مي خواند، او بي درنگ حاضر مي شود، ولي بايد مدتي منتظر بماند تا سفره چيده شود و غذا مهيا گردد. او با خودش گفت: اين لحظات را اگر جمع كنم، ساعات زيادي را تشكيل مي دهد كه مي تواند براي من مفيد باشد. او از آن روز تصميم گرفت در اين وقت ها هر روز چند صفحه اي كتاب مطالعه كند. او به اين كار ادامه داد تا اينكه بعد از مدتي فهميد حاصل اين مطالعات، كتاب بزرگي مي شود؛ آن را به رشته تحرير درآورد و نام آن را «پنج دقيقه هاي قبل از غذا» گذاشت.

البته لازم نيست در اين فرصت ها هميشه كارهاي فكري يا حفظ كردني انجام دهيم، بلكه استفاده از اين فرصت هاي مرده و بيهوده ـ كه زياد هم هست ـ مي تواند جنبه تفريحي و آموزشي داشته باشد و يا به مطالعه خاطرات، حل جدول، طرح معما، حفظ كلمات قصار بزرگان، يادگيري طنز، حديث هاي كوتاه و… اختصاص يابد.

سعدي شيرين سخن مي گويد:

سعديا دي رفت و فردا همچنان موجود نيست
در ميان اين و آن، فرصت شمار امروز را

از مباحث قابل توجه و مورد نياز در موفقیت در تحصیل و بحث برنامه ريزي و يكي از چيزهايي كه براي جوانان از اهميت ويژه برخوردار است، «برنامه ريزي تحصيلي» است. درباره اين بحث سؤالات جدّي و بسياري از ناحيه دانش آموزان، دانشجويان، دانش پژوهان و طلاب علوم ديني مطرح است. سؤالاتي از قبيل: مراد از برنامه ريزي به ويژه برنامه ريزي تحصيلي چيست؟ آيا در اسلام توصيه اي درباره برنامه ريزي وجود دارد؟ چگونه از وقتمان بهترين بهره را ببريم؟ چگونه برنامه ريزي كنيم تا گرفتار كمبود وقت نشويم؟ زمان و مكان مناسب براي مطالعه كدام است؟ چرا بسياري از مواقع با وجود برنامه ريزي ايي كه داشته ام، نتوانستم به هدفم برسم؟ و سؤالاتي از اين دست كه بنا داريم در اين فصل به بيشتر آنها پاسخ بدهيم.

اهميت برنامه ريزي و موفقیت در تحصیل

برنامه ریزی در موفقیت در تحصیل نقش ویژه ای دارد. در سطرهاي گذشته، مثال ها و نمونه هايي از اتلاف وقت بيان شد، ولي مي توان قدم را فراتر گذاشت و افرادي را معرفي كرد كه در زندگي برنامه خاصي براي هيچ يك از روزها و شب هاي خود ندارند و نه تنها دقيقه ها و ساعاتي را تلف مي كنند، بلكه براي ماه ها و سال هاي خود نيز برنامه ريزي نكرده اند. حتي كساني هستند كه با وجود مشغول بودن به تحصيل، برنامه ريزي صحيح تحصيلي ندارند.

كارِ بدون برنامه، تحصيل بدون برنامه و زندگي بدون برنامه و خط مشي مشخص، سرانجام خوبي ندارد و انسان نمي تواند به هدف هاي مادي، معنوي و علمي برسد. مگر ممكن است بدون نقشه و برنامه ريزي به موفقيت دست يافت؟! و آيا شما فردي را سراغ داريد كه در زندگي، بدون حساب و كتاب و بدون داشتن طرح و برنامه اي بتواند به كاميابي و مقصد برسد؟! برنامه ريزي، اسكلت و پايه اساسي كارها و خواسته هاي انسان است و بدون آن هيچ كاري سامان نمي يابد.

فرصت هاي زندگي با سرعت سپري مي شود و طولي نمي كشد كه روزگار جواني و روزگار نشاط و بالندگي نيز به ميان سالي و كهن سالي منتهي مي شود. فرصت ها غنيمت است و سزاوار است از دوران پويايي و آمادگي جواني، بهره كافي برده شود. دكارت فيلسوف غربي، درباره فرصت هاي جواني مي گويد:

استعداد چيزي است كه در جواني پيدا مي شود. اگر آن را تربيت كرديد و درصدد تقويت آن برآمديد، مانند بذري كه در مزرعه خوب كاشته شده باشد، محصول خواهد داد؛ اگر آن را به حال خود گذاشتيد و تربيت نكرديد، مانند تخمي كه در زمين شوره زار افتاده باشد، از بين مي رود و محصول نمي دهد. [۴]

دريغ فرّ جواني، دريغ عمر لطيف
دريغ صورت نيكو، دريغ حُسن جمال
كجا شد آن همه خوبي؟ كجا شد آن همه عشق
كجا شد آن همه نيرو؟ كجا شد آن همه حال
(كسايي)

حضرت علي† درباره ارزش فرصت هاي زندگي مي فرمايند: «حاصل از دست دادن فرصت ها، غم و اندوه است». [۵] همچنين حضرت در جاي ديگر فرمودند: «شديدترين و سخت ترين غصه ها و افسوس ها به خاطر از دست دادن فرصت ها و لحظات طلايي عمر خواهد بود». [۶]

راه دنيا، ز بهر رفتن توست
نه ز بهر فراغ و خفتن توست

امام حسين† در ضمن حديثي ارزشمند و بسيار پندآموز مي فرمايند: «اي انسان! تو همواره از زماني كه پاي به عالم وجود و دنيا گذاشته اي، در حال از دست دادن گران بهاترين نعمت خداوند، يعني عمرت هستي. پس، از اين نعمت كه در اختيار توست، براي زماني كه در مقابل نامه عملت بايد پاسخ گو باشي، بهره گير. به درستي كه انسان مؤمن خوشه چين اعمال صالح است و از فرصت هاي زندگي استفاده بهينه و مطلوب مي كند و انسان كافر فقط به فكر لذات زودگذر دنيوي است.» [۷]

بزرگي گفته است: «بزرگ ترين فن زندگي، استفاده از فرصت هاي بي نظير است كه بر ما مي گذرد». [۸]

نگه دار فرصت كه عالم دمي است
دمي پيش دانا به از عالمي است
سكندر كه بر عالمي حكم داشت
در آن دم كه مي رفت عالم گذاشت
(سعدي)

هرچه بيني در جهان دارد عوض
گر عوض حاصل تو را گردد غرض
بي عوض داني چه باشد در جهان
عمر باشد، عمر، قدر آن بدان
(شيخ بهايي)

اين نگاه به دنيا و فرصت هاي آن، باعث تحريك و بيداري انسان شده، او را همانند مسافري كه هر آن بانگ رحيل و نداي كوچ برايش سر داده اند و او را به مسافرتي طولاني دعوت مي كنند، براي سفر آماده مي كند.

مفهوم برنامه ريزي و موفقیت در تحصیل

برنامه ريزي از لحاظ مفهوم شناسي، از جمله واژگاني است كه هر فردي هم مي داند چيست و هم نمي داند. اگر به كتاب هايي كه درباره برنامه ريزي نوشته شده نگاهي بيندازيم، متوجه خواهيم شد تعاريف زيادي درباره برنامه ريزي شده است كه بعضي از آنها چندان قابل قبول نيست و بعضي نيز با اهداف بحث ما سازگاري ندارد. به نظر، بهترين تعريفي كه مي توان از برنامه ريزي ارائه داد، چنين است: «پيش بيني خردمندانه و تنظيم فعاليت ها و بررسي نيازمندي ها در مدت زمان (شبانه روز، هفته، ماه و سال) بر اساس اولويت ها و متناسب با توان، استعداد و خواسته خود».

برنامه ريزي در حوزه ها و ابعاد مختلف زندگي مطرح است؛ شما نمي توانيد نمونه اي بياوريد كه به برنامه ريزي نياز نداشته باشد. خانه داري، آشپزي، مطالعه، كار، خريد، كشاورزي و… همه و همه به برنامه ريزي نياز دارند. گرچه برنامه ريزي، حوزه ها و ابعاد گوناگوني دارد (فردي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي)، ولي هدف ما از برنامه ريزي در اين بحث، بيشتر معطوف به زندگي فردي و اجتماعي، به ويژه تحصيلي است.

برنامه ريزي در زندگي فردي و اجتماعي از اهميت مضاعفي برخوردار است؛ زيرا زندگي فردي و اجتماعي نسبت به ابعاد ديگر زندگي، اساسي تر و پايه اي تر است. قطعاً دانش آموزي به منزلت و موفقيت دانشجويي و فارغ التحصيلي مي رسد كه با برنامه ريزي صحيح و حساب شده و با مطالعه عميق، مسير را طي كرده باشد. ورزش كار، تاجر، هنرمند، كارگر و معلم، همه و همه زماني مي توانند در كارشان پيروز شوند كه در كارهاي خود برنامه ريزي داشته باشند. البته ممكن است بگوييد افرادي هستند كه در زندگي خود برنامه اي ندارند، ولي موفقيت هاي بسياري هم به دست آورده اند. در پاسخ بايد گفت: ممكن است گاهي اوقات اين گونه باشد، ولي اين موارد استثنا و اتفاقي هستند و مثل رهاكردن تير در تاريكي است كه ممكن است به هدف بخورد، يا نخورد؛ ضمن آنكه همان افرادي كه بدون برنامه ريزي به موفقيت هايي مي رسند، در صورت برنامه ريزي، از موفقيتي صدچندان برخوردار خواهند شد.

پي نوشت ها:
[۱]. رجينا هلير و همكاران، مهارت هاى يادگيرى، ترجمه فاطمه فاضلى و همكاران، ص۱۲۵.
[۲]. همان، ص۱۲۶.
[۳]. همان، ص۱۲۷.
[۴]. غلامحسين ذوالفقارى، رهنمون، ص۲۴۸.
[۵]. اِضاعَةُ الفُرصَةِ غُصّةٌ (محمدى رى‌شهرى، ميزان الحكمه، ج۳، ص۲۳۹۹، ح۱۵۷۹۹).
[۶]. أشدُّ الغُصَصِ فَوتُ الفُرَصِ (همان، ح۱۵۸۰۳).
[۷]. يابنَ آدم! إنّك لَم تَزَل فى هَدمِ عُمرِك مُنذُ سَقَطتَ مِن بَطنِ اُمِّك، فَخُذ مِمّا فی يَدَيك لِما بَينَ يَدَيك؛ فإنّ المُؤمِنَ يَتَزَوّدُ وَ الكافِرُ يَتَمَتَّعُ (همان، ص۲۳۹۸، ح۱۵۷۹۲).
[۸]. غلامحسين ذوالفقارى، رهنمون، ص۸۰۱.
نويسنده: علي احمد پناهي

گردآوری و تنظیم: پارسی گو. parsigoo.com
منبع: http://porseman.org